Strony decydujące się na zawarcie umowy, w swoim początkowym założeniu mają konkretny cel, jaki w ten sposób zamierzają osiągnąć. Przykładowo przy umowach o roboty budowlane celem Inwestora jest otrzymanie zamawianego obiektu natomiast Wykonawca liczy na uzyskanie umówionego wynagrodzenia. W trakcie wykonywania umowy może jednak dojść do różnorakich sytuacji które wypaczają te początkowe, idealne założenia. W celu uniknięcia takich zdarzeń bardzo często stosowane są postanowienia mające im zapobiegać. Takimi zabezpieczeniami ze strony Inwestora mogą być np. kary umowne (więcej w temacie kar¹) bądź określenie pewnych wytycznych (tzw. kamieni milowych) które mają nadać określoną dynamikę w realizacji umowy i pozwalają ocenić sposób jej realizacji. Ze strony Wykonawcy najczęściej pojawiają się odsetki za nieterminową płatność bądź też możliwość zażądania Gwarancji od Inwestora, że wynagrodzenie zostanie w całości zapłacone².

Jednakże, co w sytuacji gdy wykonanie umowy napotyka takie utrudnienia, że jedna ze stron postanawia umowę zakończyć. W takich okolicznościach należy rozważyć skorzystanie z prawa odstąpienia sformułowanego jako jednostronne oświadczenie woli. Odstąpienie uregulowane jest w przepisach kodeksu cywilnego lecz na ich podstawie może przyjąć różnoraki charakter, w tym zostać unormowane w sposób umowny

Umowne prawo odstąpienia od umowy

Na podstawie przepisów art. 395 §1 KC w umowie łączącej strony można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Podczas redagowania umowy istotnym jest zatem określenie w/w terminu w którym strony mogą od umowy odstąpić, brak bowiem takiej regulacji może spowodować nieważność postanowień o odstąpieniu. Wobec tego przepis art. 395 w części dotyczącej konieczności określenia terminu nie może być zmieniany przez strony i termin ten musi być w umowie określony. Jednakże, określenie przyczyn które uprawniają do odstąpienia oraz jego skutków, strony mają co do zasady dowolność i mogą je określić wg swojej woli. Co do następstw odstąpienia umownego to, w przypadku braku odmiennego uregulowania w umowie, zastosowanie znajdzie art. 395 § 2 KC zgodnie z którym w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą, a to, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym. Jak bowiem uznał Sąd Najwyższy (odnośnik do orzeczenia 696/10) skutek odstąpienia umownego może być także określony od dnia dokonania odstąpienia (na przyszłość). W razie ewentualnego sporu pomiędzy stronami co do skuteczności samego odstąpienia bądź tego czy wywołuje ono skutki na przyszłość, czy też niweczy umowę w całości i nakazuje traktować ją jako niezawartą, pomocne wg SN może być także ustalenie jak strony zachowały się po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu³.

Odstąpienie ustawowe

W przypadku gdy umowa nie zawiera postanowień co do możliwości odstąpienia strony mogą skorzystać z uprawnienia do odstąpienia przewidzianego w przepisach KC (np. art 491; art. 635 KC). W/w podstawy ustawowego odstąpienia różnią się okresem w którym strony mogą z niego skorzystać. Z odstąpienia przewidzianego przepisem art. 491 KC co do zasady można skorzystać gdy, po wcześniejszym wyznaczeniu przez druga stronę dodatkowego (odpowiedniego) terminu do wykonania, jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej. Więc co do zasady na podstawie przepisu art. 491 KC można odstąpić od umowy, gdy termin jej wykonania (także wyznaczony dodatkowo) już minął.

Natomiast z odstąpienia przewidzianego w przepisie art. 635 KC może skorzystać Zamawiający gdy przyjmujący zamówienie opóźnia się tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w umówionym czasie – co do zasady przysługuje więc w okresie przed terminem wykonania umowy.

Skuteczność odstąpienia od umowy

Jaka jest zależność pomiędzy w/w przepisami i przesłankami do odstąpienia w nich określonymi ? Innymi słowy jaką podstawę odstąpienia należy podać w oświadczeniu o odstąpieniu aby nie mogło ono zostać skutecznie zakwestionowane przez druga stronę?

Nad takim problemem pochylił się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lipca 2016 r.⁴, gdzie stwierdził, że

„w razie zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia, dopóki prawo to istnieje nie ma zastosowanie ustawowe prawo odstąpienia od umowy, w tym regulacja zawarta w art. 491. § 2 KC dotycząca ustawowego prawa odstąpienia”.

W sytuacji zatem gdy w umowie są zawarte podstawy do odstąpienia od umowy, strony powinny wskazywać właśnie na nie jako podstawę oświadczenia o odstąpieniu, a oparcie się tylko na przesłankach ustawowych, w sytuacji gdy przesłanki umowne również mogłyby stanowić podstawę odstąpienia należy wg Sądu uznać za niewystarczające.

Teza w/w orzeczenia wydaje się dość kontrowersyjna jako, że kwestionuje skuteczność odstąpienia na podstawie przepisów Kodeksu Cywilnego (przy jednoczesnym istnieniu podstaw umownych). Opisywane orzeczenie stanowi swego rodzaju odstępstwo od wcześniejszej jak i późniejszej praktyki orzeczniczej w tym zakresie⁵.

Jednakże, aby uczynić zadość „szerokim” wskazaniom Sądu Najwyższego, a najważniejsze nie narażać swoich interesów, zasadnym jest zachowanie szczególnej ostrożności przy formułowaniu oświadczenia o odstąpieniu i oparcie go na (jeśli to możliwe) obu podstawach – podstawie umownej jako podstawowej oraz przepisach ustawy jako ją dopełniające.

¹„Odstąpienie od umowy nie zawsze może oznaczać karę umowną – uchwała Sądu Najwyższego” oraz „Kara umowna – precyzja w formułowaniu” ;

² Zgodnie z przepisem art. 649(1) KC;

³ Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 września 2011 r. I CSK 696/10: „Strony umowy o roboty budowlane, zastrzegając prawo odstąpienia od umowy, mogą ustalić jego skutki i obowiązki stron w razie wykonania tego prawa inaczej niż przewiduje to art. 395 § 2 KC; w szczególności mogą ustalić, że odstąpienie od umowy ma status ex nunc i odnosi się do niespełnionej przed złożeniem oświadczenia części świadczeń stron”.

⁴ Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 lipca 2016 r. IV CSK 687/15: „W razie zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia, dopóki prawo to istnieje nie ma zastosowania ustawowe prawo odstąpienia od umowy, w tym regulacja zawarta w art. 491 § 2 KC, dotycząca ustawowego prawa odstąpienia”.

⁵ Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 września 2016 r. IV CSK 728/15: „Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia nie wpływa na ustawowe uprawnienia kontrahentów do odstąpienia od umowy przewidziane w Kodeksie cywilnym”.