Opóźnienie i zwłoka – rozróżnienie znaczenia tych pojęć na gruncie umowy wydaje się, także dla wielu
prawników, elementarnie proste: ze„zwłoką” będziemy mieli do czynienia gdy niedotrzymanie terminu będzie zawinione, natomiast „opóźnienie” zwalnia zamawiającego/inwestora z analizowania jakichkolwiek przyczyn lub okoliczności, upraszczając w ten sposób procedurę obciążenia wykonawcy karą umowną w przypadku nieterminowej realizacji umowy. Czy jednak rzeczywiście użycie w umowie terminu „opóźnienie”, bez jakichkolwiek dalszych doprecyzowań, przyznaje zamawiającemu możliwość egzekwowania kary umownej niezależnie od przyczyn niedotrzymania terminu?
Zamawiający postanawia rozpisać przetarg na wykonanie skomplikowanych robót budowlanych. Dla
zabezpieczenia prawidłowego, a przede wszystkim terminowego wykonania przyszłej umowy, w jej
postanowieniach umieszcza dział regulujący kary umowne, w tym kary za opóźnienie w realizacji wyznaczonych przez niego kamieni milowych, lub też opóźnienie w wykonaniu całej inwestycji. W odpowiedzi na pytania i postulaty jednego z dociekliwych oferentów, zamawiający wyraźnie wskazuje, że nie przewiduje zmiany treści umowy w zakresie kar i zamiany słowa opóźnienie na zwłokę, a więc termin zdecydowanie bardziej preferowany przez potencjalnych wykonawców. Czy można zatem uznać, że nasz potencjalny zamawiający poprzez takie sformułowanie brzemienia przyszłego kontraktu zabezpieczył swoje interesy w sposób należyty i wykonawca będzie ponosił odpowiedzialność za coś więcej niż tylko zwłokę w terminowym wykonaniu przedmiotu umowy? Analiza wydanego w tej kwestii orzecznictwa nie pozostawia wątpliwości i z perspektywy zamawiających powinna skłonić ich do ponownego przyjrzenia się wzorcom stosowanych przez nich umów.
Co oznacza kara umowna za opóźnienie w realizacji przedmiotu umowy
Kary umowne należą do jednych z najczęściej stosowanych przez zamawiających zabezpieczeń należytego wykonania umowy przez wykonawców. Powyższe odnosi się zwłaszcza do zabezpieczenia terminowego wykonania przedmiotu umowy lub też poszczególnych etapów inwestycji, tzw. kamieni milowych. We wzorcach umów o roboty budowlane niejednokrotnie znaleźć można zapisy, zgodnie z którymi kary umowne zostały przewidziane za opóźnienie w realizacji prac. Powyższy zwrot mógłby sugerować, że zakres odpowiedzialności wykonawcy został rozszerzony i kary umowne mogą zostać naliczone przez zamawiającego z uwagi na wystąpienie jakiegokolwiek opóźnienia. Pomimo pozornie jednoznacznej treści tych postanowień, w orzecznictwie sądów powszechnych taki sposób uregulowania kar umownych budzi jednak istotne wątpliwości. Ostatecznie wysokość kar umownych w postępowaniu sądowym jest ustalana nie na podstawie okresu opóźnienia w realizacji umowy, ale za faktyczny okres zawinionej przez wykonawcę zwłoki w jej wykonaniu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych w sposób wyraźny rozróżnia się znaczenie tych dwóch terminów, uznając, że zwłoką w spełnieniu świadczenia, jest opóźnienie faktycznie zawinione przez wykonawcę. Zgodnie z treścią wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r. (sygn. akt V CSK 260/11): kara umowna może być przewidziana zarówno, za szkodę spowodowaną, ogólnie ujętym, nienależytym wykonaniem zobowiązania, jak również za szkodę spowodowaną poszczególnymi przejawami nienależytego wykonania zobowiązania, np. za opóźnienie albo zwłokę w spełnieniu świadczenia.
Zgodnie z uzasadnieniem wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 grudnia 2020 r. (sygn. akt: VII AGa 26/19), z samego faktu użycia przez strony w umowie określenia, że kara umowna należy się za opóźnienie w wykonaniu przedmiotu umowy, nie można wyprowadzić wniosku, że chodzi o każde opóźnienie, zatem również to niezależne od winy dłużnika. Termin “opóźnienie” nie ma ścisłej i jednolitej prawnej definicji. Ustawodawca, jeżeli chce obciążyć dłużnika skutkami opóźnienia także wówczas, gdy nie ponosi on za to opóźnienie odpowiedzialności, to stanowi o tym wprost (vide art. 481 § 1 k.c.). Tego samego należy wymagać od stron w sytuacji, gdy modyfikują one ogólne zasady odpowiedzialności dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, co jednoznacznie przewiduje art. 473 § 1 k.c. W orzeczeniu tym wskazano na ważną zasadę, zgodnie z którym opieranie się na samych zapisach postanowień umowy może być mylące, gdyż ostateczny wynik wykładni tych postanowień przeprowadzonej przez Sąd może być odmienny od znaczenia jakie przypisuje im każda ze stron danej umowy.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w orzeczeniu z dnia 15 kwietnia 2014 r. (sygn. akt: I ACa 1435/13) „Od ustawowej kary umownej odróżnić należy dopuszczalne zastrzeżenie o charakterze gwarancyjnym, nakładające obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej w razie niewykonania (niewłaściwego wykonania) zobowiązania wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, do którego nie stosuje się przepisów o karze umownej. W uzasadnieniu cytowanego orzeczenia zawarto warte uwagi wnioski, zgodnie z którymi strony mogą przewidzieć w umowie zastrzeżenie kar umownych zarówno za zwłokę, co stanowi podstawowy i domyślny sposób ich uregulowania, jak i za tzw. opóźnienie proste. Pod pojęciem opóźnienia prostego należy rozumieć zastrzeżenie kary umownej za samo niespełnienie określonego świadczenia w oznaczonym przez strony terminie, albo też w przypadku, gdy termin taki nie został oznaczony, po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela do jego wykonania. Możliwość zastrzeżenia kary za opóźnienie rozumiane w sposób przedstawiony powyżej, nie jest kwestionowana, gdyż wynika ona wprost z zasady swobody umów oraz realizuje ona ważny cel, jakim jest ochrona interesu wierzyciela w terminowym wykonaniu danego zobowiązania. To od woli stron i uregulowania postanowień odnoszących się do kar umownych zależy ostateczny zakres odpowiedzialności wykonawcy w przypadku nieprawidłowego realizowania przedmiotu umowy. Warto przy tym zauważyć, że domyślnym sposobem uregulowania zakresu tej odpowiedzialności jest właśnie oparcie jej o zwłokę dłużnika. Odmienna wola stron powinna mieć odzwierciedlenie w treści umowy, a przykładowym postanowieniem wyrażającym takim zamiar jest postanowienie umowne w brzmieniu “za uchybienie terminu“, czy “bez względu na przyczynę niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania“.
Stosownie do uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 lipca 2018 r. (sygn. akt I AGa 108/18), nałożenie kary umownej zależne jest od możliwości przypisania dłużnikowi winy za nieterminowe wykonanie zobowiązania. Odpowiedzialność dłużnika z tytułu kary umownej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest uwarunkowana przesłankami odpowiedzialności kontraktowej przewidzianej w art. 471 KC (poza poniesieniem szkody). Kara umowna stanowi formę odszkodowania umownego i przysługuje wierzycielowi jedynie wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się z zakresem ogólnej odpowiedzialności kontraktowej dłużnika, który zwolniony jest od obowiązku zapłaty kary, gdy wykaże, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Strony mogą wprawdzie w umowie – zgodnie z art. 473 § 1 KC – rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika z przyczyn od niego niezależnych, jednakże wtedy muszą to w umowie wyraźnie określić. Nie ma bowiem podstaw do dorozumienia rozszerzonej odpowiedzialności dłużnika.
Analizując przedstawione wyżej przykłady z orzecznictwa należy zatem stwierdzić, że w umowie konieczne jest wyraźne oznaczenie okoliczności, za które na mocy ustawy dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Użycie zwrotu za opóźnienie takiego wymogu co do zasady nie spełnia i może być przedmiotem sporu zamawiającego z wykonawcą na etapie postępowania sądowego o zapłatę naliczonych z tego tytułu kar umownych.
Dlaczego prawidłowe rozumienie postanowień zawartej umowy jest istotne dla zamawiającego
Nie ulega wątpliwości, że właściwa interpretacja postanowień zawartej umowy ma kluczowy wpływ na prawidłowość podejmowanych następnie przez zamawiającego działań w związku z realizacją danej umowy. Powyższe dotyczy w szczególności decyzji o obciążeniu wykonawcy karą umowną i obliczeniu jej wysokości
W przypadku przyjęcia założenia, że w umowie przewidziano możliwość obciążenia wykonawcę karą umowną za opóźnienie w realizacji poszczególnych etapów lub też całej inwestycji, niezależnie od tego czy wynika to z zależnych od niego i zawinionych przyczyn, wysokość naliczonej kary umownej będzie diametralnie odmienna, niż w przypadku uwzględnienia jedynie opóźnienia wywołanego zwłoką wykonawcy. Obciążenie wykonawcy nienależną karą umowną może mieć przy tym wpływ na dokonanie w konsekwencji przez zamawiającego potrącenia wzajemnych należności, które będzie mogło być podważane przez wykonawcę. Działanie to narazi zamawiającego na konieczność poniesienia kosztów związanych z opóźnieniem w realizacji własnych zobowiązań, a także może doprowadzić do wszczęcia pomiędzy stronami postępowania sądowego, którego koszty mogą być niejednokrotnie wyjątkowo istotne.
W przypadku skutecznego zaś zastrzeżenia w umowie kar umownych za opóźnienie w realizacji poszczególnych etapów lub też całego przedmiotu umowy, wykonawca w ewentualnym postępowaniu sądowym mógłby jedynie kwestionować faktyczny termin dokonania poszczególnych odbiorów częściowych i końcowych.
Niezasadne naliczanie kar umownych przez zamawiających może mieć dla nich istotne konsekwencje ekonomiczne oraz biznesowe, dlatego też prawidłowe sformułowanie postanowień umownych, lub też ich prawidłowa interpretacja po zawarciu danej umowy, są szczególnie istotne.
Podsumowanie
Zgodnie z przedstawionymi wyżej rozważaniami, przy zastrzeżeniu kary umownej za opóźnienie należy mieć na uwadze, że zgodnie z dominującym poglądem w judykaturze oraz doktrynie prawniczej, nie ma podstaw do dorozumianego rozszerzenia odpowiedzialności dłużnika. To od woli stron zależy, czy odpowiedzialność dłużnika skutkująca nałożeniem na niego określonej kary umownej dotyczy niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania z przyczyn od niego zależnych, czy też odpowiedzialność ta została przez strony celowo rozszerzona i dłużnik odpowiada za każde nieterminowe zrealizowanie swoich zobowiązań umownych. Wola ta musi jednak znaleźć odzwierciedlenie w jednoznacznych i klarownych postanowieniach danej umowy.
