Źródła OZE powstają w Polsce w imponującym tempie. Z publikowanych danych wynika, że w minionym roku łączna moc zainstalowana źródeł OZE wzrosła o 5,3 GW, zbliżając się do 30 GW, co stanowi 44% mocy zainstalowanej wszystkich źródeł energii elektrycznej w Polsce. Oczywiście moc zainstalowana nie oznacza aż tak dużego udziału źródeł OZE w produkcji energii, jednak z drugiej strony, w minionym roku zdarzyły się dni w których produkcja ze źródeł OZE pokrywała niemal całe zapotrzebowanie odbiorców krajowych na energię elektryczną. Co istotne, transformacja energetyczna zmieniła relacje cenowe na rynku energii – o ile jeszcze kilka-kilkanaście lat temu źródła OZE mogły powstawać i funkcjonować wyłącznie dzięki mechanizmom wsparcia, obecnie koszty wytwarzania zielonej energii kształtują się na poziomie niższym niż energii wytwarzanej w źródłach konwencjonalnych.
Ustawodawca krajowy, zmierzając do wypełnienia celów unijnych (obecny cel to 42,5% udziału energii z OZE do roku 2030), przy pomocy mechanizmów regulacyjnych od wielu lat zachęca do inwestowania w źródła wytwarzania OZE. Kierowane do inwestorów zachęty inwestycyjne przybierają różne formy – od bezpośredniego dofinansowania kosztów budowy źródła, przez kreowanie quasi papierów wartości w postaci certyfikatów podlegających niezależnemu obrotowi, aż po różnego rodzaju ulgi zmniejszające koszt wytwarzania oraz wprowadzania do obrotu energii. Otoczenie regulacyjne OZE bywa jednak zmienne. Szczególnie boleśnie przekonali się o tym wiele lat temu właściciele elektrowni OZE liczący na nieskończony wzrost cen zielonych certyfikatów – poprzez zmiany regulacyjne, ich ceny załamały się. Ostatnio natomiast obserwujemy protesty prosumentów, którzy nie zgadzają się na zmiany w zasadach rozliczania nadwyżek energii oddawanej do sieci. Coraz częściej zdarza się także, że właściciele instalacji OZE (w szczególności elektrowni wiatrowych oraz fotowoltaicznych) nie są w stanie wprowadzić wyprodukowanej energii do sieci z uwagi na brak możliwości jej odebrania przez OSD.
Czy zatem w Polsce warto inwestować w przygotowanie i budowę źródeł OZE wyłącznie krótkoterminowo, z myślą o odsprzedaży projektu? Czy i jak można sobie poradzić z niestabilnością otoczenia regulacyjnego, gdy Państwo nie gwarantuje stabilności zasad rozliczeń w horyzoncie długości eksploatacji źródła wytwarzania? Rozwiązaniem problemu wydaje się być zmniejszenie zależności posiadanego źródła wytwarzania od mechanizmów związanych z funkcjonowaniem regulowanego rynku energii. W skrócie, kluczem może być poszukiwanie rozwiązań umożliwiających zwiększenie konsumpcji własnej wytwarzanej energii i tym samym zmniejszenia wolumenu nadwyżek energii wprowadzanej do sieci OSD (w celu jej magazynowania lub sprzedaży) oraz zmniejszeniu wolumenu energii nabywanej od sprzedawcy zobowiązanego.
Poza rozwiązaniami systemowi (fizycznymi), takimi jak inwestowanie we własne magazyny energii (które ciągle pozostaje dość kosztowne) albo budowa linii bezpośrednich i zawieranie kontraktów PPA/CPPA, istnieje także ciekawe rozwiązanie organizacyjno-prawne, zarezerwowane dla źródeł wytwarzania o mniejszej mocy (maksymalnie 10 MW w przypadku energii elektrycznej i 30 MW w przypadku ciepła), którym są spółdzielnie energetyczne.
Spółdzielczość energetyczna
Ideą spółdzielczości energetycznej jest wspólne rozwijanie projektów OZE przez uczestników projektu (członków spółdzielni) i czerpanie z nich korzyści. Założeniem jest lokalny charakter współpracy oraz wytwarzanie energii wyłącznie na potrzeby własne. Pomysł na łączenie potencjałów źródeł wytwórczych w tego typu formule organizacyjno-prawnej nie jest nowy. Pierwsze spółdzielnie zaczęły powstawać w Danii jeszcze w latach 70. ubiegłego stulecia. Obecnie spółdzielnie energetyczne można spotkać w wielu krajach europejskich, a ich łączna liczba zbliża się do dwóch tysięcy.
W polskiej ustawie o odnawialnych źródłach energii definicja spółdzielni energetycznej pojawiła się w 2016 roku. Niepełna regulacja (brak przepisów wykonawczych) oraz ubogi katalog zachęt regulacyjnych nie sprzyjały jednak upowszechnieniu tej formy organizacyjnej. Pierwsze spółdzielnie, w ilości dwóch, powstały dopiero w roku 2021. Przełomem okazała się nowelizacja ustawy o OZE z 2023 roku, która wprowadziła przepisy znacznie ułatwiające prowadzenie spółdzielni energetycznych. W ramach nowelizacji m.in. wprowadzono możliwość obrotu energią wytworzoną w OZE w ramach działalności prowadzonej przez spółdzielnię na rzecz jej członków, przyznano spółdzielni określone gwarancje w zakresie zawierania umów z operatorami OSD, uproszczono wymaganą sprawozdawczość oraz doprecyzowano zasady rozliczeń pomiędzy spółdzielnią a spółką obrotu (sprzedawcą zobowiązanym). Wprowadzone zmiany spotkały się z szybką odpowiedzią rynku właścicieli instalacji OZE – w ciągu trzech kwartałów od wejścia w życie nowelizacji, w rejestrze prowadzonym przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa zarejestrowano około trzydziestu nowych spółdzielni energetycznych.
Ustawa o odnawialnych źródłach energii definiuje spółdzielnię energetyczną jako spółdzielnię w rozumieniu prawa spółdzielczego albo spółdzielnię rolników w rozumieniu ustawy o spółdzielniach rolników, „których przedmiotem działalności jest wytwarzanie energii elektrycznej lub biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu, lub ciepła w instalacjach odnawialnego źródła energii, obrót nimi lub ich magazynowanie, dokonywane w ramach działalności prowadzonej wyłącznie na rzecz tych spółdzielni oraz ich członków;” Zgodnie z wymogami ustawy o OZE, spółdzielnie energetyczne mogą prowadzić działalność wyłącznie na obszarze nie więcej niż trzech sąsiadujących ze sobą gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich. Spółdzielnia energetyczna jest formą organizacyjno-prawną adresowaną do posiadaczy źródeł wytwarzania o mniejszej mocy – łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji OZE skupionych w ramach spółdzielni nie może przekroczyć 10 MW (w przypadku wytwarzania ciepła, jest to odpowiednio – 30 MW, w przypadku wytwarzania biogazu lub biogazu rolniczego roczna wydajność wszystkich instalacji nie może przekroczyć 40 mln m3, a w przypadku biometanu – 20 mln m3). Przepisy ustawy nie przewidują natomiast minimalnych rozmiarów źródeł wytwarzania, co umożliwia objęcie zakresem działalności spółdzielni również mikroinstalacji. Dodatkowym limitem, wynikającym tym razem z ustawy prawo spółdzielcze, jest maksymalna liczba członków spółdzielni, która nie może przekroczyć jednego tysiąca.
Dlaczego warto rozważyć powołanie spółdzielni energetycznej?
Większa konsumpcja własna tańszej energii i niezależność od OSD
Główną zaletą, niewyrażoną wprost w przepisach, jest potencjalna możliwość zwiększenia poziomu autokonsumpcji energii produkowanej w źródłach OZE „połączonych” w ramach spółdzielni. Odpowiedni dobór źródeł wytwarzania i ich mocy oraz zaplanowanie harmonogramu poboru energii przez poszczególnych członków spółdzielni, pozwala na zmniejszenie ilości energii wprowadzanej do sieci OSD oraz pobieranej z tej sieci. Zwiększenie stopnia bieżącej konsumpcji własnej, nie tylko pozwala na korzystanie z tańszej energii (dodatkowo nieobarczonej wieloma narzutami służącymi pokryciu kosztów funkcjonowania sieci dystrybucyjnej), ale też pozwala na zmniejszenie wolumenu wyprodukowanej energii, który jest najpierw wprowadzany do sieci, a następnie odzyskiwany w stosunku ilościowym 1 do 0,6. Powyższe zapewnia duży stopień niezależności energetycznej spółdzielców, przy jednoczesnym zachowaniu możliwości magazynowania nadwyżek energii w sieci OSD oraz zachowaniu możliwości korzystania z zakupu energii od sprzedawcy zobowiązanego w okresach gdy produkcja ze źródeł własnych nie jest wystarczająca.
Zwiększenie stopnia konsumpcji własnej i tym samym zmniejszenie stopnia zależności od energii dostarczanej za pośrednictwem sieci OSD ma jeszcze jedną niebagatelną zaletę, którą jest minimalizowanie ryzyka strat związanych z okresowym brakiem możliwości odbioru przez OSD nadwyżek energii produkowanych w źródłach OZE. Powyższy problem ma coraz większy wymiar praktyczny – coraz częściej zdarza się bowiem, że OSD ograniczają moc źródeł OZE w przedziałach czasowych, w których źródła te pracują najbardziej efektywnie. Prowadzi do powstawania strat (utraconych korzyści) po stronie właścicieli źródeł OZE, którzy nie są w stanie wprowadzić do sieci oraz odsprzedać wytwarzanej energii. Dodatkowo występowanie z ewentualnymi roszczeniami odszkodowawczymi do OSD z tytułu utraconych korzyści, nie zawsze znajduje uzasadnienie prawne.
Swoboda konfiguracji modelu biznesowego
Utworzenie spółdzielni energetycznej, będącej samodzielnym podmiotem praw i obowiązków, wymaga zastosowania ram prawnych przewidzianych w ustawie Prawo spółdzielcze albo w ustawie o spółdzielniach rolników, jednak spółdzielcy korzystają z pełnej swobody w zakresie ustalenia modelu własnościowego instalacji OZE, zasad funkcjonowania oraz przywilejów i obowiązków poszczególnych członków spółdzielni.
Ustawa o odnawialnych źródłach energii uwzględnia dwa modele układu własnościowego. W pierwszym, instalacje OZE stanowią majątek wspólny Spółdzielni, co wspiera inicjatywy biznesowe, których celem jest zgromadzenie kapitału przez udziałowców chcących połączyć siły w celu wybudowania instalacji OZE. W modelu drugim, instalacje mogą stanowić własność poszczególnych członków spółdzielni – nie ma bowiem obowiązku „wnoszenia” ich do majątku spółdzielni. Ponadto, spółdzielnia energetyczna może jednocześnie skupiać zarówno podmioty wytwarzające energię (będące właścicielami źródeł OZE), podmioty będące tylko odbiorcami energii oraz podmioty, które występują w obu tych rolach.
Rozpoczęcie prowadzenie działalności przez spółdzielnię wymaga ustanowienia szeregu relacji umownych. Podstawowe umowy, które są zawierane przez spółdzielnię to umowa dystrybucyjna zawierana z OSD, umowa kompleksowa zawierana ze sprzedawcą zobowiązanym oraz umowy dot. sprzedaży/rozliczeń zawierane pomiędzy spółdzielnią i jej członkami. Treść tych ostatnich umów wyznacza uchwała członków spółdzielni określająca zasady rozliczeń wewnętrznych. Wśród umów towarzyszących, które wspierają funkcjonowanie spółdzielni energetycznej należy wymienić także umowę o obsługę księgową.
Co ważne, w ramach spółdzielni energetycznej mogą także funkcjonować bezpośrednie połączenia sieciowe (bezpośrednie linie dystrybucyjne), co umożliwia realizowanie dostaw energii na podstawie umów PPA (Power Purchase Agreement). Jest to więc kolejny typ umowy, który może być zawierany w ramach spółdzielni.
Zachęty regulacyjne
Obraz korzyści związanych z połączeniem źródeł OZE w spółdzielni energetycznej dopełniają zachęty regulacyjne zawarte w ustawie o odnawialnych źródłach energii. Na plan pierwszy wysuwają się tu obowiązki nałożone przez ustawodawcę na spółkę obrotu (sprzedawcę zobowiązanego) oraz operatora systemu dystrybucyjnego na którego obszarze spółdzielnia energetyczna ma zamiar rozpocząć działanie. OSD jest zobowiązany m.in. do zawarcia ze sprzedawcą zobowiązanym umowy o świadczenie usług dystrybucji (w terminie 21 dni od złożenia wniosku przez spółdzielnię) oraz zainstalowania każdemu z członków spółdzielni licznika zdalnego odczytu (w terminie 4 miesięcy od wystąpienia z wnioskiem przez spółdzielnię). Obowiązkiem ustawowym sprzedawcy zobowiązanego pozostaje natomiast przedstawienie oferty i zawarcie umowy kompleksowej oraz umowy o świadczenie usług bilansowania handlowego ze wskazanym przez spółdzielnię energetyczną wytwórcą będącym członkiem tej spółdzielni. Na sprzedawcę zobowiązanego ustawa nakłada szereg obowiązków towarzyszących, w tym m.in. obowiązek udostępniania spółdzielni energetycznej i poszczególnym jej członkom danych pomiarowych. Ustawa o odnawialnych źródłach energii szczegółowo określa zasady oraz terminy realizacji obowiązków OSD oraz sprzedawcy zobowiązanego, co wzmacnia pozycję spółdzielni w toku ustalania warunków współpracy niezbędnej do rozpoczęcia i prowadzenia działalności.
Nie mniej ważne pozostają zachęty regulacyjne związane z przyznaniem określonych ulg o charakterze finansowym. Przede wszystkim, od energii elektrycznej wytworzonej we wszystkich instalacjach odnawialnych źródeł energii spółdzielni energetycznej, a następnie zużytej przez wszystkich odbiorców energii elektrycznej spółdzielni energetycznej, w tym ilości energii elektrycznej wprowadzonej lub pobranej z sieci dystrybucyjnej, nie uiszcza się (na rzecz sprzedawcy zobowiązanego) opłaty z tytułu jej rozliczenia oraz opłaty za świadczenie usług dystrybucji (na rzecz OSD). Od wolumenu energii o którym mowa w zdaniu poprzednim nie nalicza się i nie pobiera się opłaty OZE, opłaty mocowej oraz opłaty kogeneracyjnej. Dodatkowo, w odniesieniu do źródeł OZE o łącznej mocy zainstalowanej elektrycznej mniejszej niż 400 kW koszty bilansowania handlowego energii elektrycznej pokrywa w całości sprzedawca zobowiązany. Ponadto energia elektryczna wytworzona we wszystkich instalacjach OZE spółdzielni energetycznej, a następnie zużyta przez odbiorców energii korzysta ze zwolnienia od podatku akcyzowego, pod warunkiem, że łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji odnawialnego źródła energii spółdzielni energetycznej nie przekracza 1 MW. Rozliczenia energii elektrycznej wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej przez źródła wytwarzania skupione w spółdzielni energetycznej dokonywane są w okresach 12 miesięcznych.
Jak przebiega proces tworzenia spółdzielni energetycznej?
Spółdzielnie energetyczne są zakładane przy udziale dwóch grup podmiotów: odbiorów oraz wytwórców energii elektrycznej z OZE. Mogą być to osoby fizyczne prowadzące gospodarstwa domowe, przedsiębiorcy, czy jednostki samorządu terytorialnego.
Sam proces zakładania spółdzielni energetycznej dzieli się na następujące etapy:
1. Etap przygotowawczy
Przygotowania do założenia spółdzielni energetycznej powinno rozpoczynać się od sporządzenia bilansu energetycznego. Dokument ten zawiera informację o rocznym zużyciu energii przez potencjalnych członków spółdzielni, w obiektach, które mają znaleźć się w spółdzielni. Ponadto dokument ten określa wielkość produkcji ze źródeł OZE jakie mają być w spółdzielni. Dane w bilansie energetycznym powinny obejmować okres 12 miesięcy. Opracowanie bilansu energetycznego jest niezwykle złożonym i pracochłonnym zdaniem, wymagającym zgromadzenia i przetworzenia dużej ilości danych. Do jego samodzielnego wykonania jest potrzebna przynajmniej podstawowa wiedza o rynku energii elektrycznej. Taki bilans może zostać również sporządzony przez zewnętrzny podmiot specjalizujący się w tego rodzaju opracowaniach.
Dodatkowo, w ramach etapu przygotowawczego tworzenia energii elektrycznej warto rozważyć przeprowadzenie szczegółowego audytu prawnego, w ramach którego zostanie wykonana weryfikacja czy wszyscy potencjalni członkowie spółdzielni energetycznej spełniają kryteria formalne wymagane do przystąpienia do spółdzielni energetycznej. Audyt prawny powinien w szczególności dotykać obszaru analizy dokumentów wewnętrznych potencjalnych członków (np. zapisów statutów, regulaminów, umów spółki itd.) pod względem ich zgodność z zapisami Prawa energetycznego, ustawy o odnawialnych źródłach energii, czy Prawa spółdzielczego.
2. Rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym
Kolejnym krokiem przy tworzeniu spółdzielni energetycznej jest jej rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym. W tym celu należy przygotować szereg dokumentów (w tym m.in. Statut spółdzielni, projekty uchwał) oraz przeprowadzić spotkanie założycielskie na którym zostanie przyjęty Statut oraz wybrane władze spółdzielni. Umożliwi to ostatecznie na złożenie wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego.
3. Rejestracja w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa
W następnym etapie tworzenie spółdzielni energetycznej należy dokonać jej rejestracji w wykazie spółdzielni energetycznej prowadzonym przez Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa. Wniosek o zamieszczenie w wykazie spółdzielni energetycznych zawiera informacje o m.in. nazwie i adresie siedziby spółdzielni, numer w rejestrze przedsiębiorców w KRS oraz NIP, określenie obszaru i przedmiotu prowadzonej działalności, liczby członków spółdzielni, rocznego zapotrzebowania na poszczególne rodzaje energii będące przedmiotem działalności, mocy zainstalowanej elektrycznej lub mocy zainstalowanej cieplnej, lub rocznej wydajności produkcji biogazu poszczególnych instalacji OZE.
4. Uzgodnienia wewnętrzne, umowy z OSD i sprzedawcą zobowiązanym
Niemniej istotnym krokiem w procesie zakładania spółdzielni energetycznej jest uzgodnienie zasad rozliczeń pomiędzy członkami spółdzielni energetycznej. Należy więc przygotować komplet umów wewnętrznych w tym zakresie. Dodatkowo spółdzielnia energetyczna jest zobowiązana do zawarcia umowy dystrybucyjnej z OSD oraz umowy kompleksowej ze sprzedawcą zobowiązanym.
Podsumowanie
Nowelizacja ustawy o OZE z 2023 roku finalnie ukształtowała regulacje prawne dotyczące tworzenia oraz funkcjonowania spółdzielni energetycznych. Prowadzony przez KOWR rejestr spółdzielni pokazuje, że nowe przepisy zostały ocenione jako atrakcyjne przez wielu inwestorów – w ciągu niespełna roku od wejścia w życie nowelizacji w rejestrze pojawiło się około 30 nowych spółdzielni. Ciągle jest jednak niewielka liczba, w relacji do ilości źródeł, które pracują samodzielnie, ale też niestety pozostają mocno zależne od stanu technicznego lokalnej infrastruktury energetycznej i możliwości odbierania wytworzonej energii przez OSD. Jak pokazują doświadczenia ostatnich lat – otoczenie regulacyjne bywa zmienne, a nowelizacje przepisów często ograniczają wcześniej przyznane przez ustawodawcę przywileje, które zachęcały do inwestowania w źródła OZE. To tu właśnie ulokowane są trwałe i długofalowe korzyści związane z formami organizacyjnymi takimi jak klastry energii i spółdzielnie energetyczne, którymi są duży stopień samowystarczalności w zakresie wytwarzania energii oraz kilkuaspektowa niezależność od OSD, przy jednoczesnym zachowaniu zabezpieczenia związanego z stałą możliwością korzystania z sieci publicznej w przypadku niedoborów lub nadprodukcji energii.
