W przypadku zamówień publicznych,
których przedmiotem są roboty budowlane wykonawca,podwykonawca lub dalszy podwykonawca mają obowiązek przedkładać zamawiającemu kopie zawartych umów podwykonawczych, których przedmiotem są roboty budowlane, a zamawiający ma prawo wnieść sprzeciw wobec takiej umowy. Z kolei art. 143b ust. 8 PZP przewiduje podobny obowiązek przedkładania kopii umów (tylko bez prawa sprzeciwu) w przypadku umów podwykonawczych, których przedmiotem są usługi i dostawy (za wyjątkiem tych o małej wartości lub których przedmiot został wyłączony spod tego obowiązku wyraźnie przez zamawiającego).
Jest to niezmiernie istotne, bowiem w sytuacji, gdy wykonawca, podwykonawca lub dalszy podwykonawca zamówienia na roboty budowlane uchyla się od obowiązku dokonania zapłaty wymagalnego wynagrodzenia należnego podwykonawcy/dalszemu podwykonawcy, przepis art. 143c ust. 1 PZP przewiduje mechanizm bezpośredniej płatności tego wynagrodzenia przez zamawiającego. Mechanizm ten dotyczy jedynie umów podwykonawczych zaakceptowanych przez zamawiającego (gdy ich przedmiotem są roboty budowlane) lub mu przedłożonych (gdy ich przedmiotem są usługi, dostawy).
Na gruncie wykładni powyższego przepisu powstał spór, który trafił pod rozstrzygniecie Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 20 września 2018 r., IV CSK 457/17). Spór dotyczył tego, czy podwykonawcy/dalszemu podwykonawcy przysługuje roszczenie do zamawiającego o bezpośrednią wypłatę, czy też taka wypłata stanowi jedynie kompetencję zamawiającego, z której ma obowiązek skorzystać.
Zarówno sąd I, jak i II instancji przyjął, że art. 143c ust. 1 PZP ustanawia jednie kompetencję zamawiającego i nie daje roszczenia podwykonawcy – a zatem nie może on wytoczyć powództwa wobec zamawiającego. Z taką wykładnią nie zgodził się jednak Sąd Najwyższy wskazując, ze rozwiązanie takie byłoby niefunkcjonalne ponieważ zainteresowanie zamawiającego prawidłowością i terminowością rozliczeń pomiędzy wykonawcą a podwykonawcą lub podwykonawca a dalszym podwykonawcą tylko wtedy spowodować może rzeczywistą ochronę tych podmiotów, gdy łączyć się będzie z możliwością wymuszenia na zamawiającym zapłaty. Sąd Najwyższy wskazał, że przyjęcie, iż zamawiający ma w okolicznościach wyznaczonych w art. 143 c ust. 1 PZP obowiązek skorzystania ze swojej kompetencji, jednak obowiązek ten nie wiąże się z roszczeniem niezaspokojonego podwykonawcy (dalszego podwykonawcy) w stosunku do zamawiającego, w żaden sposób nie ułatwiłoby mu zaspokojenie wierzytelności o wynagrodzenie, skoro nadal pozostawałoby mu jedynie roszczenie do umownego kontrahenta. Wobec tego Sąd przyjął, że obowiązek bezpośredniej zapłaty przewidziany w art. 143c ust. 1 PZP jest źródłem roszczenia podwykonawcy (dalszego podwykonawcy).
Warto wskazać, że zamawiający przed dokonaniem bezpośredniej wypłaty zobowiązany został do przeprowadzenia własnego postępowanie wyjaśniającego polegającego na umożliwieniu wykonawcy zgłoszenia pisemnych uwag odnośnie zasadności bezpośredniej zapłaty, a następnie do oceny istnienia podstaw jej dokonania.
W przypadku dokonania bezpośredniej zapłaty podwykonawcy lub dalszemu podwykonawcy, zamawiający potrąca kwotę wypłaconego wynagrodzenia z wynagrodzenia należnego wykonawcy, niezależnie od tego, czy zaspokojony został podwykonawca – kontrahent wykonawcy, czy też dalszy podwykonawca niższego poziomu. Uprawienie ma na celu zmotywowanie także wykonawcy do czuwania nad zawieraniem i realizacją umów podwykonawczych, również niższych poziomów.
