Umowy o dostarczanie paliw gazowych lub energii na czas nieoznaczony. Czy mogą przywidywać prawo do wypowiedzenia za odszkodowaniem?

Nowelizacja Prawa energetycznego (dalej: PE), która weszła w życie 11.09.2013 r. (tzw. mały trójpak), m.in. zmieniła obowiązujący od 2010 r. przepis art. 4j ust. 3 PE, przyznający odbiorcy końcowemu paliw gazowych lub energii prawo wypowiedzenia umowy bez ponoszenia kosztów i odszkodowań innych niż wynikające z treści umowy wiążącej go z przedsiębiorstwem energetycznym. Znowelizowany art. 4j uszczegóławia powyższą zasadę, wprowadzając odrębną regulację dla umów zawieranych na czas nieoznaczony (ust. 3) oraz na czas oznaczony (ust. 3a). O ile w odniesieniu do umów zawieranych na czas oznaczony zachowano zasadę, zgodnie z którą przedsiębiorstwo energetyczne może żądać zapłaty kosztów oraz odszkodowań wynikających z przedterminowego rozwiązania umowy (ust. 3a), to regulacja odnosząca się do umów zawieranych na czas nieoznaczony poprzestaje na lakonicznym potwierdzeniu uprawnienia odbiorcy końcowego do rozwiązania umowy „bez ponoszenia kosztów”. Na pierwszy rzut oka nowe przepisy wydają się spójne oraz zdają się przenosić na grunt PE obowiązujące na gruncie Kodeksu cywilnego (dalej: KC) zasady dotyczące kontraktowania, umożliwiające rozwiązanie bezterminowej umowy cywilnoprawnej za wypowiedzeniem jednej ze stron bez dodatkowych obostrzeń.

Jednak zestawienie nowych regulacji z praktyką kontraktowania stosowaną przez przedsiębiorstwa energetyczne ujawnia istotne wątpliwości co do zakresu ograniczeń swobody kształtowania umów wiążących podmioty obracające paliwami gazowymi i energią. Otwarte pozostaje w szczególności pytanie o dopuszczalność przyznawania przez przedsiębiorstwa energetyczne czasowych opustów cenowych, warunkowanych przyjęciem przez odbiorcę zobowiązania do niewypowiadania umowy w czasie obowiązywania opustu.

Prawo wypowiedzenia umowy bezterminowej na podstawie Kodeksu cywilnego i możliwość czasowego wyłączenia tego prawa

Prawo wypowiedzenia umowy należy do sfery stosunków cywilnoprawnych. Na gruncie KC kwestię wypowiadania umów zawieranych na czas nieoznaczony reguluje art. 365¹. Zgodnie z tym przepisem zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów – niezwłocznie po wypowiedzeniu.

Artykuł 365¹ KC ma charakter bezwzględnie wiążący w odniesieniu do każdego zobowiązania bezterminowego o charakterze ciągłym, w zakresie, w jakim przewiduje możliwość zakończenia każdego takiego zobowiązania w drodze wypowiedzenia¹. W konsekwencji należy przyjąć, że każdy bezterminowy stosunek zobowiązaniowy o charakterze ciągłym może zostać rozwiązany przez wypowiedzenie, a odmienne w tym względzie umowne zastrzeżenie stron dotknięte będzie sankcją nieważności (art. 58 § 1 KC). Jednak zastrzeżenie takie z reguły nie będzie skutkowało nieważnością czynności prawnej (umowy), lecz jedynie tego zastrzeżenia (chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana). Sprzeczne z przepisami KC będzie więc postanowienie umowy zawartej na czas nieoznaczony wyłączające w pełni (tj. niezależnie od okoliczności) prawo jej wypowiedzenia. Jeżeli mimo to strony zawarłyby w umowie bezterminowej postanowienie zakazujące dokonywania jej wypowiedzenia, to zastrzeżenie takie należałoby uznać za nieważne, a tym samym prawnie nie byłoby ono skuteczne.

W związku z powyższym przepis art. 365¹ KC uznać należy za przepis ograniczający w pewnym zakresie autonomię woli stron i zasadę swobody umów przewidzianą w art. 353¹ KC. Zasada ta (zwana również zasadą swobody kontraktowania) opiera się na założeniu, że wszystko, co nie jest zakazane, jest prawnie dozwolone. Swoboda umów stanowi w istocie swobodę kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego przez umowę i opiera się na etycznych założeniach państwa demokratycznego oraz swobody działalności gospodarczej stanowiącej przesłankę gospodarki rynkowej. Powołany art. 365¹ KC stanowiąc, iż każde zobowiązanie ciągłe (bezterminowe) może zostać rozwiązane przez wypowiedzenie, ogranicza w tym zakresie swobodę stron umowy, które chciałyby tą kwestię uregulować odmiennie i prawo to wyłączyć. W literaturze przedmiotu uznaje się bowiem, że uzasadnieniem wypowiedzenia bezterminowego zobowiązania ciągłego jest potrzeba ochrony wolności jednostki oraz że stosunek zobowiązaniowy nie może prowadzić do nadmiernego jej ograniczenia.²

Ustawodawca w KC przyznał stronom uprawnienie do doprecyzowania warunków wypowiedzenia zobowiązania ciągłego o charakterze bezterminowym według ich woli. Dopuszczalne jest zatem określenie przez strony w umowie zawartej na czas nieoznaczony nie tylko terminu wypowiedzenia, lecz także terminu wypowiedzenia ze skutkiem odroczonym, jak również wskazania dodatkowych warunków wypowiedzenia, włączając w to najwcześniejszy termin złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu (…) lub termin początkowy, od którego zobowiązanie ulegnie rozwiązaniu. Nie wyklucza się także dopuszczalności przyjęcia w umowie wypowiedzenia pod warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem terminu początkowego, o ile zaistnienie przyszłych zdarzeń określających warunek i termin jest łatwe do ustalenia przez strony umowy. Przyjmuje się zatem możliwość ograniczenia w pewien sposób – przy pomocy zastrzeżonego w umowie warunku lub terminu – dopuszczalności wypowiedzenia umowy bezterminowej o charakterze ciągłym.³

Zasadność wyżej wskazanego poglądu potwierdził Sąd Najwyższy⁴, wskazując, że „w wielu wypadkach w interesie obu stron zawierających umowę bezterminową o charakterze ciągłym jest utrzymanie stabilności tego stosunku umownego przez dłuższy czas, w szczególności wówczas, gdy strony lub jedna z nich poniosły określone nakłady finansowe, których amortyzacja następuje w długich okresach czasu lub gdy ze względu na inne szczególne okoliczności niekorzystna byłaby dla nich możliwość rozwiązania umowy w określonym czasie. Nie można w takiej sytuacji wykluczyć dopuszczalności umownego, okresowego ograniczenia możliwości wypowiedzenia umowy. Przepis art. 365¹ KC ma bowiem na celu jedynie niedopuszczenie do tego, by umowa bezterminowa o charakterze ciągłym była nierozwiązywalna i trwała „wiecznie”, gdyż w sposób oczywisty narusza to prawa jej stron. Trudno natomiast dopatrzeć się w nim celu w postaci uniemożliwienia stronom okresowego ustabilizowania ich stosunku zobowiązaniowego przez zakaz wypowiedzenia umowy przez pewien, ściśle określony czas”.

Brak jest więc podstaw do uznania za nieważne w umowie bezterminowej zastrzeżenia wyłączającego prawo strony do dokonania wypowiedzenia umowy przez pewien określony czas. Co więcej, nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony zobowiązały się do niewypowiadania umowy w ogóle bądź bez ważnych powodów, pod rygorem odpowiedzialności odszkodowawczej⁵.

Reasumując, w sferze stosunków cywilnoprawnych należy uznać za w pełni dopuszczalne zastrzeżenie w umowie zawartej na czas nieoznaczony, na mocy którego strona zobowiąże się do niewypowiadania umowy we wskazanym terminie, a naruszenie tego postanowienia wiązać się będzie z powstaniem po stronie wypowiadającego obowiązku naprawienia szkody poniesionej przez drugą stronę umowy lub zapłaty dodatkowych kosztów. Trzeba mieć jednak na uwadze, że zobowiązania kreowane w powyżej opisany sposób, zmierzające do braku możliwości wypowiedzenia umowy przez pewien okres, podlegają ograniczeniu wynikającemu z klauzuli zasad współżycia społecznego (art. 353¹ KC), z tym tylko, że zgodnie z art. 58 § 3 KC możliwe jest ograniczenie sankcji nieważności do maksymalnie dopuszczalnego w świetle zasad współżycia społecznego zakresu⁶.

Wypowiedzenie umowy o dostarczanie paliwa gazowego lub energii przez odbiorcę końcowego na gruncie ustawy Prawo energetyczne w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją z dnia 26 lipca 2013 r.

Przepisy ustawy PE uszczegóławiają i jednocześnie modyfikują wskazane wyżej reguły prawa cywilnego. Ustawowe uprawnienie odbiorcy końcowego do wypowiedzenia umowy zawartej z przedsiębiorcą energetycznym jest niewątpliwie istotnym narzędziem kształtowania rynku obrotu paliwami gazowymi oraz energią. Uprawnienie to służy realizacji prawa wyboru (zmiany) sprzedawcy paliw gazowych lub energii i jest uznawane za jeden z bardziej istotnych wyznaczników świadczących o efektywnej konkurencji na danym rynku⁷.

Zgodnie z regułami PE przedsiębiorstwo energetyczne będące operatorem sieci paliw energii jest zobowiązane umożliwić odbiorcy energii przyłączonemu do jego sieci zmianę sprzedawcy paliw gazowych lub energii, stosując obiektywne i przejrzyste zasady zapewniające równe traktowanie użytkowników systemu (art. 4j ust. 2 PE). Zmiana sprzedawcy to proces polegający na rozwiązaniu przez odbiorcę dotychczasowej umowy, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarczało odbiorcy paliwa gazowe lub energię elektryczną, oraz zawarcie przez odbiorcę nowej umowy sprzedaży z wybranym sprzedawcą lub umowy kompleksowej. Jednym z trybów rozwiązania umowy jest jej wypowiedzenie przez stronę.

Ustawodawca w ustawie Prawo energetyczne w sposób szczególny uregulował prawo wypowiedzenia przez odbiorcę końcowego umowy, w oparciu o którą przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza paliwa gazowe lub energię,. Odbiorca końcowy, zgodnie z art. 4j ust. 3 PE w brzmieniu obowiązującym przez nowelizacją z dnia 26 lipca 2013 r., miał prawo wypowiedzieć umowę dostarczania paliw gazowych bądź energii bez ponoszenia innych kosztów niż te wynikające z zawartej umowy, składając do przedsiębiorstwa energetycznego pisemne oświadczenie.

Założeniem ustawodawcy było, aby odbiorca nie ponosił dodatkowych kosztów w związku z wypowiedzeniem umowy. Przy tym przepis ten dotyczył umów zawartych zarówno na czas oznaczony, jak i nieoznaczony. Przedsiębiorca energetyczny był jednak uprawniony do domagania się od odbiorcy końcowego zwrotu kosztów i zapłaty odszkodowania w przypadku rozwiązania przez tego odbiorcę umowy o dostarczanie paliwa gazowego lub energii elektrycznej, jeżeli koszty te zostały przewidziane w umowie i niezależnie od okresu, na jaki umowa została zawarta.

Zmiana w zakresie prawa wypowiedzenia umowy o dostarczanie paliwa gazowego lub energii wprowadzona „małym trójpakiem”

Mały trójpak (czyli ustawa z dnia 26 lipca 2013 r. nowelizująca PE) dopreyzował wyżej opisaną zasadę z art. 4j PE. Prawo rozwiązania przez odbiorcę końcowego umowy ze sprzedawcą energii lub paliw, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza temu odbiorcy paliwa gazowe lub energię, uregulowano odmiennie w odniesieniu do umów zawieranych na czas oznaczonych oraz umów bezterminowych.

Obecnie (po nowelizacji) art. 4j ust. 3 PE odnosi się do umów zawartych na czas nieoznaczony i stanowi, iż „odbiorca końcowy może wypowiedzieć umowę zawartą na czas nieoznaczony, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza temu odbiorcy paliwa gazowe lub energię, bez ponoszenia kosztów, składając do przedsiębiorstwa energetycznego pisemne oświadczenie. Odbiorca, który wypowiada umowę, jest obowiązany pokryć należności za pobrane paliwo gazowe lub energię oraz świadczone usługi przesyłania lub dystrybucji paliw gazowych lub energii”.

W świetle cytowanego przepisu wypowiedzenie umowy zawartej na czas nieoznaczony przez odbiorcę końcowego, jeżeli zostało dokonane w sposób zgodny z umową, nie może wiązać się z poniesieniem dodatkowych kosztów. Jakkolwiek na gruncie kodeksu cywilnego – art. 365¹ KC – możliwe jest dochodzenie odszkodowania w sytuacji, gdy strona zobowiązała się do niedokonywania wypowiedzenia umowy bezterminowej przez pewien czas, a następnie tego zobowiązania nie dotrzymała, to jednak art. 4j ust. 3 PE stanowi uregulowanie szczególne (lex specialis) w stosunku do art. 365¹ KC. Mając powyższe na uwadze, należy przyjąć, iż odbiorca końcowy nie będzie zobowiązany do ponoszenia dodatkowych kosztów w razie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, będzie miał jednak obowiązek uiścić wynikające z wypowiedzianej umowy należności za okres, w którym ona obowiązywała, w tym również za okres wypowiedzenia.

Z kolei prawo wypowiedzenia umowy, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza odbiorcy końcowemu paliwa gazowe lub energię, zawartej przez tego odbiorcę na czas oznaczony , wynika z art. 4j ust. 3a PE. Zgodnie z powołanym przepisem przedsiębiorstwo energetyczne jest uprawnione do zastrzeżenia w umowie terminowej obowiązku poniesienia przez odbiorcę końcowego określonych kosztów lub odszkodowania w związku z wypowiedzeniem tej umowy. Prawo do pobrania takich kosztów lub odszkodowania powinno być zastrzeżone w treści umowy i ma zrekompensować negatywne skutki jej przedterminowego wypowiedzenia.

Możliwość wprowadzenia do umowy z odbiorcą końcowym postanowień dotyczących obowiązku poniesienia kosztów i odszkodowania w przypadku wypowiedzenia tej umowy przez odbiorcę wynika z zasady swobody kontraktowania wyrażonej w art. 353¹ KC. W odniesieniu do umów zawieranych przez przedsiębiorcę energetycznego w art. 5 ust. 2 PE ustawodawca wymienił elementy konieczne umowy o dostarczanie paliw gazowych i energii, jednocześnie nie określając jej szczegółowej treści. Tym samym pozostawił stronom zawieranej umowy znaczną swobodę w kształtowaniu łączących je relacji. Wobec powyższego strony umowy o dostawę paliwa gazowego lub energii mogą w ramach swobody umów uzgodnić, iż wcześniejsze rozwiązanie umowy zawartej na czas oznaczony przez odbiorcę końcowego wiązać się będzie z koniecznością uiszczenia odszkodowania na rzecz przedsiębiorcy energetycznego. Owa swoboda musi jednak respektować regulacje wynikające z prawa konkurencji (nadużywanie pozycji dominującej) i z prawa konsumenckiego (klauzule abuzywne).

Prawo wypowiedzenia umowy o dostarczanie paliwa gazowego lub energii w umowach przedsiębiorstw energetycznych

Na podstawie przepisów Prawa energetycznego w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją z dnia 26 lipca 2013 r. dopuszczalne było zawarcie umowy sprzedaży energii elektrycznej na czas nieoznaczony, w której odbiorca energii zobowiązywał się do powstrzymania od dokonania wypowiedzenia umowy w określonym terminie. Zawierane przez przedsiębiorstwa energetyczne umowy przewidywały sankcję za naruszenie powyższego zobowiązania w postaci możliwości żądania przez przedsiębiorstwo energetyczne zapłaty kosztów oraz odszkodowania w związku z wypowiedzeniem takiej umowy, obliczonych na zasadach wskazanych w umowie.

Z uwagi na nowelizację art. 4j PE dokonaną małym trójpakiem i odmienne uregulowanie kwestii wypowiedzenia przez odbiorcę końcowego umowy zawartej na czas oznaczony i na czas nieoznaczony powstaje pytanie, czy w związku z aktualną treścią art. 4j ust. 3 PE możliwe jest zastrzeżenie w umowie bezterminowej prawa wypowiedzenia za odszkodowaniem. Problem ten jest o tyle istotny, że w praktyce przedsiębiorstwa energetyczne, zawierając umowę na czas nieokreślony, w których podstawę rozliczeń stanowiła taryfa, często przez pewien czas od zawarcia umowy oferowały energię po cenie niższej (gwarantowanej) aniżeli określona w taryfie, a w zamian odbiorca zobowiązywał się do powstrzymania od dokonania w tym okresie wypowiedzenia. Gdyby odbiorca nie dotrzymał tego zobowiązania i wypowiedział umowę w czasie obowiązywania gwarantowanej niższej ceny, przedsiębiorca energetyczny uprawiony byłby do naliczenia i dochodzenia odszkodowania.

W obecnym stanie prawnym dopuszczalność zawierania postanowień tego typu w umowie sprzedaży energii elektrycznej zawartej na czas nieoznaczony może budzić wątpliwości. Przepis art. 4j ust. 3 PE stanowi bowiem, że odbiorca końcowy może wypowiedzieć umowę zawartą na czas nieoznaczony, na podstawie której przedsiębiorstwo energetyczne dostarcza temu odbiorcy paliwa gazowe lub energię, bez ponoszenia kosztów, składając do przedsiębiorstwa energetycznego pisemne oświadczenie. Ustawa nie definiuje co prawda pojęcia „kosztów”, jednak wydaje się, że intencją ustawodawcy było wyłączenie możliwości dochodzenia przez przedsiębiorstwo energetyczne jakichkolwiek należności od odbiorcy końcowego, które miałyby powstać w związku z rozwiązaniem stosunku umownego.

Nowelizacja art. 4j PE dokonana ustawą z dnia 26 lipca 2013 r. potencjalnie wymusza na przedsiębiorcy energetycznym modyfikację wzorców umów zawieranych z odbiorcami końcowymi na czas nieoznaczony w zakresie prawa wypowiadania tych umów. Przepisy międzyczasowe dopuściły jednocześnie dalsze wykonywanie umów zawartych przed nowelizacją⁸.

Z całokształtu przepisów PE trudno jednak byłoby wyinterpretować zakaz udzielania przez przedsiębiorstwa energetyczne czasowych opustów cenowych odbiorcom, którzy zawarli umowy na czas nieoznaczony „za cenę” zobowiązania się przez tych odbiorców do niewypowiadania umowy w określonym horyzoncie czasowym. Wykładnia art. 4j PE, która nakazywałaby w tego typu przypadkach zastępować umowy bezterminowe umowami terminowymi, również nie wydaje się zgodna z intencjami ustawodawcy. Stąd też zasadnym wydaje się poszukiwanie interpretacji dopuszczającej, również w przypadku umów zawieranych z odbiorcami na czas nieoznaczony, oraz stosowanie powszechnej w innych branżach praktyki, polegającej na przyznaniu klientowi (oczywiście wyłącznie za jego zgodą) czasowego rabatu cenowego w zamian za względną gwarancję utrzymania stosunku prawnego w określonym horyzoncie czasowym.

Jak się wydaje, możliwym (tj. zgodnym z obecną redakcją art. 4j ust. 3 i ust. 3a PE) jest zastosowanie przez przedsiębiorcę energetycznego jednego z następujących rozwiązań:

1. 1. Przedsiębiorca energetyczny, oferujący odbiorcy końcowemu energię przez pewien czas w cenie niższej niż ustalona w taryfie, może zawrzeć z tym odbiorcą jednocześnie dwie umowy. Pierwsza z umów zawierana byłaby na czas nieoznaczony i obejmowałaby postanowienia wymienione w art. 5 PE. Natomiast druga umowa dotyczyłaby wyłącznie „promocyjnej” ceny energii i obowiązywałaby przez pewien określony czas. W umowie tej, jako zawartej na czas oznaczony, dopuszczalne byłoby zawarcie postanowień dotyczących sankcji finansowych, które groziłyby odbiorcy końcowemu za wypowiedzenie umowy przed upływem terminu na jaki została zawarta.
   2. Drugim możliwym rozwiązaniem jest zawarcie przez przedsiębiorcę energetycznego z odbiorcą końcowym umowy na czas oznaczony, przez który obowiązywać będą niższe, gwarantowane ceny energii, i po upływie którego umowa ta przekształca się w umowę bezterminową. W takim przypadku Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta (dalej: UOKiK) wskazuje jedynie, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile odbiorca usługi, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia. Odbiorca usługi musi pamiętać, iż zawierając umowę, akceptuje warunek przedłużenia jej na czas nieokreślony/określony – w przypadku braku złożenia oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowy.

Dla potwierdzenia powyższej tezy warto odwołać się do praktyki stosowanej w przypadku zawierania umów o świadczenie usług telekomunikacyjnych. Standardem jest automatyczne przekształcanie się umowy zawartej na czas określony w umowę na czas nieokreślony, o ile abonent we wskazanym w umowie terminie (najczęściej 30 dni) nie złoży innego oświadczenia woli. W ocenie UOKiK postanowienia pozwalające na taką zmianę umowy nie budzą zastrzeżeń. W takim przypadku operator realizuje zawartą umowę zgodnie z cennikiem świadczenia usług telekomunikacyjnych, nieobejmującym cen promocyjnych⁹. Automatyczne przedłużenie umowy zawartej na czas oznaczony w umowę na czas nieoznaczony, możliwe jest bowiem jedynie na warunkach aktualnie obowiązujących (oczywiście przy założeniu, że konsumentowi zostały doręczone aktualnie obowiązujące wzorce umowy)¹⁰.