Jak najszybsze dokonanie czynności odbiorowych leży w interesie Wykonawcy, bo od tego jest uzależniona zapłata przysługującego mu wynagrodzenia. Z drugiej strony inwestorzy w umowach o roboty budowlane niejednokrotnie uzależniają dokonanie czynności od usunięcia przez wykonawcę wszystkich wad stwierdzonych przy odbiorze (dokonanie bezusterkowego odbioru robót, podpisanie bezusterkowego protokołu robót). Jak pogodzić często sprzeczne interesy stron? W praktyce wykonywania robót budowlanych odbiór robót jest jednym z elementów budzących najwięcej wątpliwości, zarówno po stronie wykonawcy robót jak i inwestora.
Sam ustawodawca jest bardzo lakoniczny w tym zakresie i nie ułatwia stronom wyjścia z często patowej sytuacji. Zgodnie bowiem z art. 647 Kodeksu cywilnego przez
umowę o roboty budowlane wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i z zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu, oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.
Lektura tego przepisu wskazuje na prostą korelację obowiązków stron umowy o roboty budowlane: w momencie oddania obiektu budowlanego przez wykonawcę po stronie inwestora powstaje obowiązek odbioru i zapłaty wynagrodzenia.
Praktyka jednak pokazuje, że rzadko kiedy udaje się ten proces przeprowadzić stronom sprawnie. Zazwyczaj, przedmiotem sporu nie jest sam fakt wykonania obiektu przez wykonawcę (droga przecież jest wyremontowana, budynek został postawiony itp.). Dlaczego zatem inwestor odmawia dokonania odbioru i wstrzymuje zapłatę wynagrodzenia? Istnienie wad w wykonanych robotach budowlanych, zarówno tych istotnych, które uniemożliwiają korzystanie z obiektu, jak też i tych nieistotnych. Do tego jeszcze dochodzi problem niedostatecznego uregulowania kwestii odbiorów robót w łączącej jej umowie.
Co na to doktryna i orzecznictwo?
Z jednej strony wskazać można na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1997 r. (II CKN 28/97), w którym wskazuje się na bezwzględny obowiązek inwestora dokonania odbioru robót, niezależnie od występujących w odebranym obiekcie wad (istotnych czy nieistotnych), nakładając na inwestora wskazania w protokole wykazu wszystkich ujawnionych wad wraz z ewentualnymi terminami ich usunięcia lub oświadczeniem inwestora o wyborze innego uprawnienia przysługującego mu z tytułu odpowiedzialności wykonawcy za wady ujawnione przy odbiorze.
Powyższe stanowisko wydaje się zbyt daleko idące. Umowa o roboty budowlane jest umową wzajemną, stąd trudno pogodzić się ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, że inwestor jest zobowiązany do odbioru obiektu, który nie spełnia warunków określonych w tej umowie, będąc jednocześnie zobligowanym do zapłaty wynagrodzenia.
Z drugiej strony podnosi się, że obowiązek odbioru zarówno dzieła jak i robót budowlanych powstaje wówczas jedynie, jeżeli świadczenie wykonawcy odpowiada treści zobowiązania. Jeżeli więc wykonawca robót budowlanych zgłasza do odbioru obiekt wykonany niezgodnie z treścią umowy i zasadami wiedzy technicznej, a więc wadliwy to zamawiający może przede wszystkim odmówić jego odbioru. [cytat za wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2012 r. II CSK 84/12].
Zasadniczo w orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że zgłoszenie przez wykonawcę zakończenia robót obliguje inwestora do ich odbioru, a sam fakt istnienia wad i usterek nie uprawnia do odmowy odbioru obiektu wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej. Odmowa odbioru jest uzasadniona jedynie w przypadku, gdy przedmiot zamówienia został wykonany niezgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej lub wady są na tyle istotne, że obiekt nie będzie się nadawał do użytkowania (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r. II CSK 476/12, nie publ.).
Innymi słowy, inwestor może odmówić dokonania odbioru robót tylko wówczas, gdy:
- przedmiot umowy został wykonany niezgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej lub
- w obiekcie występują wady istotne uniemożliwiające korzystanie z obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem.
Na powyższe wskazuje także samo brzmienie art. 647 Kodeksu cywilnego, gdzie wskazuje się na „obiór robót”, a nie „bezusterkowy” czy „bezwarunkowy” odbiór robót.
Czym jest zatem odbiór warunkowy, o którym traktuje niniejszy wpis?
Najprościej rzecz ujmując, jest to odbiór robót uprawniający do sporządzenia przez strony protokołu odbioru robót uprawniającego do zapłaty wynagrodzenia, przy jednoczesnym wskazaniu wad w wykonanym obiekcie budowlanym wraz ze wskazaniem terminu na usunięcie stwierdzonych wad. Dopiero po ich usunięciu przez wykonawcę możliwe jest podpisanie protokołu ostatecznego, w którym strony stwierdzają usunięcie wszystkich stwierdzonych wad.
W praktyce inwestorzy niejednokrotnie w umowach o roboty budowlane uzależniają dokonanie odbioru robót budowlanych, a tym samym płatności wynagrodzenia, od dokonania bezusterkowego (bezwarunkowego) odbioru robót budowlanych. Takie postanowienia umowy jako naruszające nie tylko zasadę równowagi stron stosunku zobowiązaniowego jak i samych przepisów Kodeksu cywilnego są nieważne z mocy prawa (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2007 r. V CSK 99/07).
Z jednej strony taka sytuacja wykonawcy, któremu przysługuje roszczenie o zapłatę wynagrodzenia, pomimo niewykonania w sposób należyty robót (wszakże istnienie wad nieistotnych w wybudowanym obiekcie budowlanym) niejednokrotnie może budzić irytację użytkowników takiego obiektu i zdaje się stawiać w uprzywilejowanej sytuacji wykonawcę robót. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, że wykonawca jako z gruntu słabsza strona stosunku zobowiązaniowego (zwłaszcza w przypadku przetargów publicznych), ponosi znacznie więcej ryzyk, w tym tych związanych z finansowaniem robót. Co więcej, sam inwestor ma jeszcze kilka innych mechanizmów, które zabezpieczają jego interes i usunięcie wad przez Wykonawcę (np. kary umowne za nieterminowe usuniecie wad w okresie rękojmi za wady czy zabezpieczenie należytego wykonania umowy, żądanie usunięcia wad w wyznaczonym w tym celu terminie lub żądanie obniżenia wynagrodzenia (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 marca 2014 rok ( I ACa 842/13), wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1998 roku, I CKN 520/97, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1999 roku, I CKN 957/97, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2007 roku, II CNP 70/06, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 roku, II CSK 476/12).
Stąd, wbrew obawom inwestorów, dokonanie odbioru warunkowego umożliwiającego zapłatę wynagrodzenia wykonawcy chroni także samego inwestora. Wstrzymanie płatności przez inwestora naraża go bowiem w przypadku sporu sądowego także na zapłatę, prócz samego wynagrodzenia, także na koszty odsetek i koszty sądowe.
Apel do stron umów o roboty budowlane jest zatem taki, by szczególnie mocno pochylić się przy redagowaniu umów o roboty budowlane nad postanowieniami dotyczącymi odbiorów robót. A przy pracy nad niniejszym wpisem pojawiło się szereg kolejnych kwestii do poruszenia w odrębnych wpisach związanych z odbiorem robót.
W czym możemy pomóc?