Zagadnienie odpowiedzialności z tytułu wypadków w procesie budowlanym przypomina, że o ile nie można wybrać wszystkiego co nam się przydarza, można przygotować się do określonych incydentów przez zachowanie norm prawnych, których istnienie zarysowano w poprzednim artykule “Odpowiedzialność za wypadek na budowie“, ale też standardów należytej dbałości i zwykłego rozsądku. Dbałość ustawodawcy o zapobieganie statystycznie częstym zdarzeniom w postaci wypadków na budowie (a w zasadzie szerzej ujętych wypadków przy pracy) przejawia się w objęciu karalnością dopuszczenia do istnienia rozmaitych stanów zagrożenia wobec pracowników i osób wykonujących roboty jak i osób trzecich. Konsekwencje karno-prawne naruszenia tych norm mogą okazać się znaczące, choć poniżej zarysowano łagodniejsze postaci typowych wykroczeń, które odnieść można do procesu budowlanego.
Karalność za naruszenie BHP wg Kodeksu pracy.
Przykładem takiej odpowiedzialności jest wykroczenie z art. 283 kodeksu pracy. Przepis ma przekrojowy charakter i choć nie dotyczy ściśle kwestii robót budowlanych, nie sposób pominąć go w tym wyliczeniu właśnie z uwagi na ten generalny charakter. Przepis ów mimo nieco niezrozumiałego rozdzielenia na ogólny obowiązek wyrażony w §1 i szczegółowe postaci naruszenia tego samego dobra (§2) sprowadza się do karalności za brak przestrzegania szeroko określonych reguł bezpieczeństwa i higieny pracy.
Reguły te oznaczone są jako formalne ramy przepisów jak i niesformalizowane „zasady” – wynikające z reguł doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania a niekiedy odpowiedniej wiedzy technicznej.
Za co przepis przewiduje odpowiedzialność?
Prócz wskazanego wyżej generalnego „nie przestrzegania zasad i przepisów BHP” karze podlega: uchybienie w zakresie prawidłowej budowy lub przebudowy obiektu budowlanego, w którym przewiduje się pomieszczenia pracy (art. 213 Kodeksu pracy), nie spełniające norm wyposażenie stanowisk pracy i środków ochrony indywidualnej pracowników, stosowanie materiałów i środków produkcji o nieustalonym stopniu szkodliwości i bez odpowiednich środków profilaktycznych oraz niedostatecznie oznaczonych substancji, (nieumyślne) uchybienie obowiązkom informacyjnym dotyczącym wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, nie wykonanie nakazów i utrudnianie działalności Państwowej Inspekcji Pracy oraz dopuszczenie do wykonywania pracy przez dziecko bez zgody właściwego inspektora pracy.
Kto może odpowiadać na podstawie tego przepisu?
Osobą odpowiedzialną za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie jest przede wszystkim pracodawca lub osoba wykonująca czynności z tego zakresu w jego imieniu. Ale odpowiedzialność wg tego przepisu ponieść może także każda osoba (nie koniecznie pracownik), która faktycznie kieruje pracownikami oraz – co warto podkreślić – „innymi osobami fizycznymi”. Przykładowo wśród osób mogących ponosić odpowiedzialność wg tego przepisu wymienia się majstra, brygadzistę lub kierownika robót – istotne jest faktyczne kierowanie pracą innych bez względu na podstawę.
Przyjmuje się, że odpowiedzialność na tej podstawie ponieść może także lekarz, który powziął podejrzenie wystąpienia u pracownika choroby zawodowej.
Przepis powyższy pozostaje także w ścisłym związku z regulacją kodeksu karnego – jeśli bowiem działanie związane z brakiem zawiadomienia o wypadku przy pracy było działaniem umyślnym, może być zakwalifikowane jako wypełniające znamiona przestępstwa z przepisu art. 221 Kodeksu karnego (o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części). Jeśli brak zawiadomienia było działaniem nieumyślnym, to powinno zostać zakwalifikowane jako wykroczenie.
Jaka kara grozi za naruszenie BHP wg kodeksu pracy?
Za naruszenie powinności określonych w/w przepisem KP przewidziano grzywnę w wysokości od 1 000 do 30 000 zł, jest więc ona surowsza niż przewidziana przepisami kodeksu wykroczeń gdzie przewiduje się obecnie sankcję od 20 do 5000 zł.
Czy karalne jest nieumiejętne wykonywanie robót lub praca pod wpływem alkoholu?
Pozostając w kręgu względnie łagodniejszych postaci odpowiedzialności na zasadzie wykroczeniowej wspomnieć należy o przepisie art. 70 Kodeksu wykroczeń, zgodnie z którym:
§ 1. Kto, będąc niezdolny do czynności, której nieumiejętne wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka, taką czynność przedsiębierze albo kto porucza ją osobie do jej wykonania niezdolnej lub wbrew obowiązkowi nadzoru dopuszcza do wykonania takiej czynności przez osobę niezdolną,podlega karze aresztu albo grzywny.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew obowiązkowi zachowania trzeźwości znajduje się w stanie po użyciu alkoholu, środka odurzającego lub innej podobnie działającej substancji lub środka i podejmuje w tym stanie czynności zawodowe lub służbowe.
§ 3. W razie popełnienia wykroczenia określonego w § 1 lub 2, można orzec podanie orzeczenia do publicznej wiadomości w szczególny sposób.
W jakim stopniu przepis ten znajdzie zastosowanie do robót budowlanych? Regułą interpretacyjną pomocną przy ustaleniu prac, które wykonywane w sposób nieumiejętny wywołać mogą niebezpieczeństwo jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28.5.1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej1
Wykaz zawarty w rozporządzeniu wymienia liczne prace o charakterze ściśle związanym z procesem budowlanym, takie jak: prace przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych czy prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych. Warto zauważyć, że karalne jest „poruczenie” czynności innej osobie, a więc także polecenie wykonywania robót osobie co do której istnieje ryzyko, że jest niezdolna wykonać ją w sposób bezpieczny.
Odnośnie §2 powyższego przepisu przyjęto w orzecznictwie, że nawet poprawne wykonywanie czynności zawodowej, nie powodujące żadnych negatywnych następstw podlegają odpowiedzialności wobec sprawcy znajdującego się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka. Podkreślić należy, że stan ten podlega odróżnieniu od stanu nietrzeźwości, gdzie w zastosowanie może mieć już odpowiedzialność karna2.
Zbliżony do art. 70§1 kw przedmiot ma przepis art. 71 kodeksu wykroczeń wg którego:
Kto przez wadliwe wykonanie urządzeń lub uczynienie ich niezdatnymi do funkcjonowania zgodnie z przeznaczeniem albo przez niewłaściwe ich użytkowanie lub samowolne uruchomienie wywołuje stan niebezpieczny dla życia lub zdrowia człowieka, podlega karze aresztu albo grzywny.
Choć także tu przepis nie odnosi się wprost do robót budowlanych, podobnie jak w omówionych przypadkach ochronie podlega bezpieczeństwo człowieka, które potencjalnie tylko może zostać zagrożone przez działanie lub zaniechanie sprawcy (niezależnie od tego czy zagrożenie to spowodowało jakiś skutek).
W doktrynie prawa wskazuje się, że przepis dotyczy szeregu urządzeń, z których wiele ma charakter budowlany, wyliczając tu instalacje wodne, gazowe, elektryczne i grzewcze, a także ogrodzenia, zabezpieczenie studni, pomosty lub kładki.
Zagrożenie tu występujące nie ma charakteru bezpośredniego, co odróżnia to wykroczenie od przestępstwa narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 Kodeksu karnego).
Niezabezpieczenie miejsca i niezawiadomienie o niebezpieczeństwie
Poniżej przytoczone zostaną dwa przepisy Kodeksu wykroczeń, w których określono odpowiedzialność z podobnym ograniczeniem co do osoby, której można ją przypisać. Będzie to co do zasady osoba odpowiedzialna na mocy ustawy lub umowy a nawet uprzedniego jej zachowania.
Odpowiedzialność ta będzie miała jednak charakter ogólny, i zaistnieje o ile nie wystąpi podstawa do zastosowania przepisów szczególnych.
Art. 72 Kto wbrew swemu obowiązkowi nie dokonuje odpowiedniego zabezpieczenia miejsca niebezpiecznego dla życia lub zdrowia człowieka, podlega karze aresztu albo grzywny.
Art. 73 Kto wbrew swemu obowiązkowi nie zawiadamia odpowiedniego organu lub osoby o wiadomym mu niebezpieczeństwie grożącym życiu lub zdrowiu człowieka albo mieniu w znacznych rozmiarach, podlega karze aresztu albo grzywny.
W jakim zakresie przepisy te mogą dotyczyć uczestników budowy? W przypadku braku odpowiedniego zabezpieczenia niebezpiecznego miejsca powołuje się przykład niezabezpieczonego wykopu, za którego istnienie odpowiadać może zależnie od przypadku w szczególności właściciel nieruchomości lub osoba która dół wykopała lecz go nie zabezpieczyła bądź nawet zabezpieczyła lecz nie w sposób „odpowiedni”.
Przyjmuje się jednak, że w ramach stosunku pracy niezabezpieczenie miejsca niebezpiecznego przez osobę odpowiedzialną będzie przebiegać (co do zasady) na zasadzie omawianego wyżej wykroczenia z art. 283 § 1 KP, albo wręcz przestępstwa z art. 220 kk w razie narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Z kolei przepis art. 73 sankcjonujący zaniechanie zawiadomienia organu (np. policji lub straży pożarnej) lub osoby (przełożonego bądź samej osoby zagrożonej) stosuje się o ile nie podlega zastosowaniu przepis szczególny przewidujący własne kary. Z punktu widzenia procesów inwestycyjnych wymienić w tym względzie należy zwłaszcza art. 92 ust. 1 p. 1 w związku z art. 75 ustawy z dnia 7 lipca 1994 prawo budowlane3 przewidujący odpowiedzialność za niedopełnienie obowiązku poinformowania przez kierownika budowy (robót), właściciela, zarządcę lub użytkownika właściwych organów i osób o wystąpieniu katastrofy budowlanej.
Podobnie oddzielnej regulacji podlega – zgodnie z art. 64 p. 2 w zw. z art. 19 ustawy o dozorze technicznym, karalność za nie poinformowanie dozoru technicznego o niebezpiecznym uszkodzeniu urządzenia technicznego (za takie uważany jest na przykład gazociąg) lub nieszczęśliwym wypadku związanym z jego eksploatacją.
Konkurencyjny charakter przepisów karnych oraz ustawy prawo budowlane
Nieco bardziej oczywisty charakter z punktu widzenia zdarzeń w procesie budowlanym, mają przepisy karne ustawy Prawo budowlane (art.90-94), przewidujące odpowiedzialność zarówno na zasadach właściwych dla przestępstw (występków) i wykroczeń. Omówieniu tych przepisów oraz pozostałych regulacji jakie mogą być brane pod uwagę przy rozpatrywaniu odpowiedzialności za stan zagrożenia oraz samo zajście w procesie budowlanym zdarzeń, które można określić jako wypadek, poświęcona zostanie kolejna publikacja.
1 (Dz.U. Nr 62, poz. 287)
2 w szczególności art. 180 kk – Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych
3 tj Dz.U. z 2020 r. poz. 1333, późn. zm.
